خاك از فاصله 2 تا 3 كیلومتری كارگاه یعنی معدن خاك رس مشكوتان تامین میشود. این خاك در قدیم توسط چهارپایان یا سبدهای مخصوص (كچو) به كارگاه حمل میشد اما امروز به وسیله بیل مكانیكی از زمین برداشته میشود و توسط كمپرسی به كارگاه حمل میشود.
تهیه گل رس
برای جداسازی ناخالصی از خاك ابتدا آن را سرند كرده و سپس آن را در حوضچه دوطبقه ای میریزند و به آن آب اضافه میكنند (شستشوی خاك) و سپس خاك را داخل آب به هم میزنند تا ذرات خاك در آب به صورت معلق درآید. بعد دوغاب حاصل را از صافی و لوله به حوضچه دوم كه با اولی اختلاف سطح دارد و پایینتر است منتقل میكنند و برای اینكه ناخالصیها از حوضچه اول به حوضچه دوم وارد نشوند معمولا داخل لوله مذكور چند توری تعبیه میكنند تا آخرین ذراتی كه در محلول باقی مانده جدا شوند.
دوغاب را در حوضچه دوم به مدت دو روز نگه میدارند تا آب آن بخار شود و بعد گل به دست آمده را با مقداری از همان خاك قبلی ورز میدهند تا آماده كار شود. در اصطلاح محلی مخلوط به دست آمده«هاجك»نام دارد و رنگ این مخلوط معمولا خاكستری متمایل به سبز روشن است. اما پس از پخت در كوره به رنگ نارنجی درمیآید. تا این مراحل از كار به عهده مردان میباشد اما مراحل دیگر كه نیاز به دقت و ظرافت دارد توسط زنان هنرمند كلپورگان با دست صورت میگیرد. شاید یكی از دلایلی كه زنان همان روش سنتی خود را نسبت به چرخ سفالگری ترجیح میدهند خاك منطقه باشد كه به راحتی انعطاف پذیر است و به علاوه دارای قدرت چسبندگی زیادی است
دوغاب را در حوضچه دوم به مدت دو روز نگه میدارند تا آب آن بخار شود و بعد گل به دست آمده را با مقداری از همان خاك قبلی ورز میدهند تا آماده كار شود. در اصطلاح محلی مخلوط به دست آمده«هاجك»نام دارد و رنگ این مخلوط معمولا خاكستری متمایل به سبز روشن است. اما پس از پخت در كوره به رنگ نارنجی درمیآید. تا این مراحل از كار به عهده مردان میباشد اما مراحل دیگر كه نیاز به دقت و ظرافت دارد توسط زنان هنرمند كلپورگان با دست صورت میگیرد. شاید یكی از دلایلی كه زنان همان روش سنتی خود را نسبت به چرخ سفالگری ترجیح میدهند خاك منطقه باشد كه به راحتی انعطاف پذیر است و به علاوه دارای قدرت چسبندگی زیادی است
تركیبات خاك كلپورگان
مواد تشكیل دهنده عبارتند از:
1 ـ اكسید سلیسم 70 ـ 50 درصد
2 ـ اكسید آلومینیوم 30 ـ 20 درصد
2 ـ4 درصد )mgo + cuo (
3 ـ اكسید مس + منیزیم
4 ـ اكسید پتاسیم و سدیم 1 ـ 3 درصد
5 ـ اكسید تیتانیم آهن دوظرفیتی 1 ـ 2 درصد
6 ـ مواد فرار 5 درصد
این خاك در ابتدا به رنگ خاكستری متمایل به سبز روشن دیده میشود. پس از خیس شدن گل آن به رنگ خاكستری مایل به سبز زیتونی درمیآید.
1 ـ اكسید سلیسم 70 ـ 50 درصد
2 ـ اكسید آلومینیوم 30 ـ 20 درصد
2 ـ4 درصد )mgo + cuo (
3 ـ اكسید مس + منیزیم
4 ـ اكسید پتاسیم و سدیم 1 ـ 3 درصد
5 ـ اكسید تیتانیم آهن دوظرفیتی 1 ـ 2 درصد
6 ـ مواد فرار 5 درصد
این خاك در ابتدا به رنگ خاكستری متمایل به سبز روشن دیده میشود. پس از خیس شدن گل آن به رنگ خاكستری مایل به سبز زیتونی درمیآید.
تكنیكهای ساخت
تكنیكهای ساخت سفال این منطقه همان روشهای چندهزار سال قبل میباشد و همین روش ابتدایی و بسیار ساده است كه هنر سفالگری كلپورگان را منحصر بفرد جلوه داده است. در منطقه بیشتر دو روش برای ساخت ظروف به كار میرود.
الف: روش پینچ، pinchبرای ساختن سفال با این شیوه از دیسك گردان و سینی كه به شكل بشقاب است استفاده میكنند و در اصطلاح محلی به«بونو»مشهور است. به این صورت كه ابتدا توده ای از گل ورز داده شده را بر روی «بونو» كه جنسش از سفال است و معمولا روی بونو پارچه ای برای نچسبیدن گل قرار داده شده میگذارند و حفره ای با انگشتان دست در میان آن ایجاد میكنند و سپس همراه با چرخش گل بر روی بونو حفره ایجاد شده توسط انگشتان دو دست را به تدریج گشاد میكنند. با این عمل دیواره ظرف نازك میشود. در حین انجام این عمل از تكه چوبی به طول حداكثر 20 سانتی متر استفاده میكنند و دیواره ظرف را به جهتهای مختلف كه مناسب كار است هدایت میكنند. با این شیوه دیوارههای ظرف در همه قسمتهای آن یكسان میشود. در اصطلاح محلی به این تكه چوب(گل موش)میگویند.
ب ) روش لوله ای یا فتیله ای (كویل)در این روش ابتدا پارچه ای را روی بونو پهن كرده كف ظرف مورد نظر را از گل و روی پارچه قرار میدهند و برای ساختن فرم ظرف گل را به صورت لولههای موردنظر درست كرده پس از این مرحله ظرفها را در معرض آفتاب قرار میدهند تا كاملا خشك شوند. این كار شاید چندین روز طول بكشد. پس از خشك شدن سفال آن را با سنگ مخصوصی(سائنوك)مالش و سطح خارجی آن را صیقل میدهند و بااین عمل سطح سفال خام برای نقاشی آماده میشود.
ب ) روش لوله ای یا فتیله ای (كویل)در این روش ابتدا پارچه ای را روی بونو پهن كرده كف ظرف مورد نظر را از گل و روی پارچه قرار میدهند و برای ساختن فرم ظرف گل را به صورت لولههای موردنظر درست كرده پس از این مرحله ظرفها را در معرض آفتاب قرار میدهند تا كاملا خشك شوند. این كار شاید چندین روز طول بكشد. پس از خشك شدن سفال آن را با سنگ مخصوصی(سائنوك)مالش و سطح خارجی آن را صیقل میدهند و بااین عمل سطح سفال خام برای نقاشی آماده میشود.
تزیین سفالینههابرای تزیین و نقاشی از سنگ«تیتوك»استفاده میكنند. این سنگ در منطقه تپه آچار در كهوران بخش زابلی یافت میشود و رنگ آن معمولا قهوه ای یا سیاه است. این سنگ نوعی سنگ منگنز است و رنگی كه از آن به دست میآید قهوه ای است. روش كار به این صورت است كه سنگ تیتوك را روی تخته سنگ بزرگی كه وسط آن كمی گود است (وانك) میسایند و به صورت دوغاب درمیآورند.
تركیبات سنگ تیتوكتركیبات شیمیایی این رنگ عبارتند از :
اكسید منگنز، سیلس، اكسیدآهن سه ظرفیتی
تركیب دارای 36 الی 39 درصد كوارتز 35 الی 36 درصد اكسید آهن و اكسیدهای دیگر و همچنین مقداری ناخالصیهای دیگر كه محتوای بسیار زیاد آن باعث سیاه رنگ شدن به هنگام پخت میشود.
اكسید منگنز، سیلس، اكسیدآهن سه ظرفیتی
تركیب دارای 36 الی 39 درصد كوارتز 35 الی 36 درصد اكسید آهن و اكسیدهای دیگر و همچنین مقداری ناخالصیهای دیگر كه محتوای بسیار زیاد آن باعث سیاه رنگ شدن به هنگام پخت میشود.
شیوه نقاشیابتدا یك قطعه كوچك از سنگ تیتوك را روی یك قطعه بزرگتر كه مقداری آب بر روی آن ریخته شده میسایند و با عمل سایش ذرات حاصل از آن به خوبی در آب حل میشود سپس به وسیلهی یك تكه چوب كوچك به اندازه چوب كبریت كه معمولا از جنس چوب درخت خرماست نقاشیها روی سفال انجام میشود.
نقشها و طرحها
لازم به ذكر است كه تمام تولیدات سفالی پس از ساخت ده روز در معرض تابش آفتاب قرار میگیرد تا كاملا خشك شود. قبل از اینكه به كوره برود به وسیله رنگ تیتوك رنگآمیزی میشود تا ظرف همراه با رنگ در یك زمان پخته شود.چت محیلوكوگلنام برخی از نقشهای محلی است.
نقشها و طرحها
لازم به ذكر است كه تمام تولیدات سفالی پس از ساخت ده روز در معرض تابش آفتاب قرار میگیرد تا كاملا خشك شود. قبل از اینكه به كوره برود به وسیله رنگ تیتوك رنگآمیزی میشود تا ظرف همراه با رنگ در یك زمان پخته شود.چت محیلوكوگلنام برخی از نقشهای محلی است.
این نقشها اغلب از طرحهایی با ریشههای طبیعی تشكیل شده و بیسار ساده و تا حدی انتزاعی نقاشی شده اند. این نقشها نقطه نقطه و سنتی میباشند.
اكثر طرحها از 4 نوع نقش تشكیل شده اند.
1 ـ یك دایره توخالی
2 ـ یك دایره توپر
3 ـ یك خط میله ای
اكثر طرحها از 4 نوع نقش تشكیل شده اند.
1 ـ یك دایره توخالی
2 ـ یك دایره توپر
3 ـ یك خط میله ای
4 ـیك نیم دایره
نقشهای گل زنجیره موج درخت خرما و... نه به صورت مكتوب در جایی نقش بستهاند كه سفالگران از روی آنها نقاشی كنند و نه از نقشهای سایر سفالها و یا دیگر صنایع دستی محلی اقتباس شدهاند بلكه تمامی طرحها ناشی تخیل زنان و دختران محلی است كه سینه به سینه به ایشان منتقل شده است.
نقشهای گل زنجیره موج درخت خرما و... نه به صورت مكتوب در جایی نقش بستهاند كه سفالگران از روی آنها نقاشی كنند و نه از نقشهای سایر سفالها و یا دیگر صنایع دستی محلی اقتباس شدهاند بلكه تمامی طرحها ناشی تخیل زنان و دختران محلی است كه سینه به سینه به ایشان منتقل شده است.
شیوه پختپخت سفالینهها به صورت سنتی انجام میشود. در گذشته پخت با هیزم انجام میشد. هنوز یك خانواده در كلپورگان به همین صورت عمل میكند. اما در كارگاه سازمان صنایع دستی دو كوره به صورت حفره ای بزرگ در دل دیوار ساخته شده و سوخت آن نفت است. در هر كوره ششصد سفالینه پخته میشود و بین 18 تا 22 ساعت در حرارت 950 درجه در كوره میماند و 48 ساعت طول میكشد تا كورده سرد شود.
روش پخت سنتی با هیزم تا حدود 25 سال قبل در منطقه رواج داشت اما از سال 1354 با ساخت كوره جدید عمل پخت در كوره نفت سوز آغاز شد. دیوار كوره از آجر ملات آن از مخلوط خاك سفالگری و خاك رس معمولی است.
روش پخت سنتی با هیزم تا حدود 25 سال قبل در منطقه رواج داشت اما از سال 1354 با ساخت كوره جدید عمل پخت در كوره نفت سوز آغاز شد. دیوار كوره از آجر ملات آن از مخلوط خاك سفالگری و خاك رس معمولی است.