هیرمند

[sanchooli]

به دلیل اهمیت حیاتی رودخانه هیرمند برای منطقه و تاریخ کهن این سرزمین ، در طی ادوار مختلف نامهای گوناگون بر این رودخانه اطلاق شده است .بی شک نخستین نامها ، ماخوذ از فرهنگ ایران باستان و کتاب مذهبی آن دوران یعنی اوستاست.در آن کتاب از این رودخانه به نام haetom mant ( هئتو + منت ) یاد شده است که جزء اول آن به معنی بند آب و بخش دوم به معنای صاحب و برخوردار است.
در منابع جغرافیایی یونانی و رومی از این رودخانه به نام « ایری مانتوس » و با « انی مندروس » یاد شده است که در ارتباط با وجه تسمیه این نام ، دلیل مشخصی بیان نشده است . در منابع اسلامی از آن به نام « هند مند » و « هیرمند » یاد شده است ولی از قرن ششم و هفتم هجری « هیرمند » جانشین «هند مند » شده است .گرچه برای سهولت تلفظ حروف « ی » و « ر » به « ل » تبدیل شده و آنرا گاهی هلمند نیز تلفظ کرده اند .

هیرمند با حوضه آبریزی به وسعت 350 هزار کیلومتر مربع ، بزرگترین رود فلات ایران و افغانستان است . این رود با طول قریب 1100 کیلومتر ، طولانی ترین رود در جنوب آسیا بین سند و دجله و فرات محسوب می شود و از ارتفاعات 3800 متری کوههای پغمان در 60 کیلومتری غرب کابل سرچشمه می گیرد . این رود از جنوب کوه بابا در منطقه « هزاره جات » و می گذرد . به جنوب غربی پیچیده و با سرعت فراوان و با شیب تند به « گیزاو » می رسد . در اینجا بار دیگر به غرب می پیچد ، ولایت « اروزگان » راپشت سر گذاشته پس از قلعه عبد الرحمن به پشت بند « کجکی »در ولایت « هلمند » می رسد در جایی به نام « موسی قلعه » میان سد کجکی و شهر « گرشک » رودی را به همین نام دریافت می کند . پس از گذشتن از گرشک به پشت سد « بغرا » می رسد . این سد اگرچه قدیمی است اما به تازگی بازسازی شده است . در اینجا زمینهای ساحلی راست خود را در« نادعلی » آبیاری می کند و در « لشکری بازار » نزدیک خرابه های قلعه « بست »به بزرگترین شاخه خود ، « ارغنداب » می پیوندد . بیشتر آب آن به مصرف آبیاری می رسد همچنین در چند کیلومتری قندهار به آب « ترنک » و « ارغنستان » پیوسته و روانه غرب می شود . رود هیرمند پس از شهر بست جریانش آرامتر می شود و به میان دو بخش پهناوردر جنوب غربی افغانستان به نام « مارگو » و « ریگستان » می رسد . رودخانه در مرز میان گرمسیر و ریگستان برای دور زدن دشت بلند مارگو ، پیچ بزرگی « مآندر » را به شکل یک نیمدایره آغاز می کند . از اینجا تا دریاچه هامون ، در دو سوی رود ، سازندهای آلپی دیده می شود .
آب هیرمند در بالا دست رود بسیار زیاد است و پیش از رسیدن به ایران به علت آبگیری بسیار زیاد افغانها ، از آب آن به شدت کاسته می شود . اندکی دورتر از چاربرجک ، در جنوب دشت جهنم ة رودخانه با یک چرخش در بند کمال خان راه شمال را درپیش گرفته و در « جاریکه » وارد ایران می شود .
رودخانه هیرمند معمولا دو نوع طغیان دارد . یکی طولانی که از آذرماه شروع و در اسفند و فروردین به حداکثر می رسد و موجب طغیانهای شدید می گردد و طغیان دیگر موقتی است که به فاصله چند روزی پس از آمدن باران در فصول بارانی مشاهده شده ، سپس فروکش می کند . رود هیرمند در جنوب شرقی سیستان در مرز ایران و افغانستان به دو رودخانه پریان مشترک و رود سیستان تقسیم می گردد .