در باره ی لیکو (منصور مومنی)

[Admin]

در باره ی لیکو

گفته يا نگفته­اند­ نمي دانم؛ امّا جهانِ خالي از اقوام، بي­فرهنگ است. و اگر اين تصوير گَرد و گلوله را ـ که به همّت سينماي گيشه­دوست و قدرتِ عصبيتِ سياس و يکسونگر، پيکر بلوچستان را در غلظت خون و دود فرو برده و شکل داده­است ـ به زير کشيم؛ قومي ايستاده بر زانوان رنج خويش مي­بينيم که وارثان فرهنگي غريب و چند هزار ساله­اند. فرهنگِ بلوچ، اگر چه در ادوار اخير ـ خصوصن از عهد قاجار به اين سو ـ پويايي خود را از کف داده و از رنگ فرهنگ هندي و عطر فرهنگ پارسي به سوي جلوه­یي دگرگونه پيش مي­رود، ولي هنوز زنانِ بلوچ نقوش دوهزار ساله را سوزن مي­زنند
و نواهاي کهن در پرده­هاي سازهاي پير، تکرار مي­شوند. ليکو بازمانده­ي آن فرهنگِ گم­نشان است که هر چند در مجالس رسمي صداي آن نيست ولي در محافل سنّتي، هم­نواي شادي­ها و دلتنگي­هاي مردم است.
ليکو، تک­بيتي ست در وزن هجايي و با همراهيِ سازِ سروز يا سرود (= قيچک ) خوانده مي­شود. شعري نامکتوب که سينه به سينه در ميانِ قوم بلوچ جاري­ست. ليکو را پرواي شکل­گيري از واژگان ادبي نيست؛ واژگانِ ليکو همان کلماتِ گفتگويند که بي هيچ آداب و ترتيبي بر زبان مي­گذرند. کلمات، مشروعيت حضورِ خود در شعر را از تکرار در زندگي و هم­سخني مردم مي­گيرند. بنابراين واژگاني چون اَنداس (= آدامس )، مُزوانک (= مسواک )، پيلُک (= کيسه ) و ... را در ليکو بسيار مي­توان ديد.
زبان بلوچي که در طول قرن­ها در همسايگي زبان فارسي زيسته، به شدّت از اين زبان اثر گرفته است و واژگان فارسي، چه با همان صورتِ اصيل و چه با لحنِ بلوچي، حضوري چشم­گير در آن يافته­اند. پس عجيب نيست اگر با کلماتي چون ديدار، خطرناک، پريشان، لذّت و ... در ليکو برمي­خوريم.
ليکو، بيان جريان زندگي­ست و هر لحظه در آن مي­توان منتظر حادثه­یي تازه بود. حوادثي آشکار و بعيد که گاهي درک رابطه­ي مضامينِ دو مصراع را با سختي مواجه مي­کنند و بدون آگاهي از واقعيتِ فرهنگ و زندگي در بلوچستان نمي­توان توجيهي براي دوري مصراع­ها از همديگر يافت:

کلاغي سياه
بر آسمان مي گذرد.
زنده است استخوانم و
درد مي کند جانم.

وقتي بدانيم کلاغ مُخبر واقعه­یي شوم است، دليل اضطرابِ منجر به دردمنديِ روح، خود را نشان مي­دهد. با اين همه در ليکو واقعه­یي نيست که ناشي از خيال و تصوير سازي باشد. ليکو همان است که زندگي بلوچ با آن برخورد دارد؛ واقعيتِ محض.
عشق، سرمايه­ي اصليِ ليکوست. با همه­ي وجدها، سرکشي­ها، دلواپسي­ها و سرکوب­شدگي­هايش. اشاراتِ عاشقانه­ي ليکو چنان صريح است که هر گونه پندارِ کَنده شدن از زمين را از ما مي­گيرد:

مي آيم و مي ايستم
از دردي که پاهام را مي کوبد.
مي خواهي­اَم اگر
رها کن آن مرد را!

در اين عشق، غالبن زن را امکان هيچ سخني نيست، او فقط مي­گذرد، نگاهي مي­کند، يا لبخندي پنهان به مرد مي­بخشد. ولي مرد هراسي از بيان و شورش، در عشق ندارد. بيانِ عاشقانه­ي ليکو گاهي چنان عريان مي­شود که حتّا مي تواند لحظه­هاي اندامِ معشوقه را زنده سازد و تا خلوتگاه­هاي معاشقه پيش برود. عشقِ ليکو فقط به معشوقه مي­انديشد و توجهي به مذمّت­هاي اجتماعي و اخلاقي ندارد:

با همان سطل کوچک آبم ده!
براي چشمان توست
فقط براي چشمان توست
اگر قاتلم من.

حرکت، محورِ حيات در ليکوست. امکانِ سکون و ايستادن، صفر است. براي زندگي بايد حرکت کرد، حتّا اگر به سوي مرگ باشد. با نامِ شهر يا منطقه­یي هم اگر بر مي خوريم؛ شاعر يا در حال سفر به آنجاست يا از آنجا به سوي مقصدي ديگر مي­رود. وسيله­ي حرکت نیز چيز غريبي نيست؛ مَرکب ها و وسايلِ نقليه­ی گوناگون ـ از شتر گرفته تا هواپيما ـ در ليکو در حال حرکت­اَند و جالب اين که هر شتري نامي دارد؛ موتورسيکلت­ها، همواره روسي­اَند و اتومبيل­ها غالبن تويوتا؛ و در هر حال و هر نوع، سريع و تيزرو. سرعت مي­تواند سرنوشت را دگرگون کند.
ليکو روشنگرِ تاريخ و شرايط اجتماعي قوم بلوچ است. باورهاي قومي، ديني و ماورايي مردم به روشني در اين اشعار ديده مي شوند:

سرم را در دست گير و به دَمي مداوايم کن
مولوي صاحب!
نامه اي بفرست
دل­آرامم کن!

مثلثِ اسب، زن، تفنگ همچون ديگر اقوام عشيره اي ايران در اينجا نيز نشانِ سربلندي و دلاوري مرد است و جز زن که هميشه معشوق است و ثابت مي­ماند، سلاح و مرکب در روند روزگار تغيير شکل داده و در ليکوهايي که به زمان ما نزديک­ترند، جاي شتر و برنو را تويوتا و کلت مي­گيرند. عجيب آن که شاعر گاه شتر و معشوقش را به يک صفت مي خواند و عُمدَتَن اين دو در کنارِ هم قرار مي­گيرند:

تيزتک شتري دارم
شيدا نام.
جانِ تو پيداست زيبا
پيداست
از حرير پيراهنت.

غربتِ ميهني و رنجِ بيکاري براي قومي که ثروت­خواهي از نشانه­هاي بارزِ هويت اوست، دليل گريز و ميل سفر به آن سوي مرزها مي­شود که ليکو از اين غريبي­ها خاطرات بسياري در خود دارد. گاهي هم گذر از حدود قانون­مندي­هاي جديد، که قوانين کهن قوم را پس زده و نمي­پذيرند، عاملِ کشمکش مي­شود و در هر واقعه­یي سيادان (= آشنايان ) و براسان (= برادران ) مهم­ترين تکيه­گاه بلوچ است:

بليط گرفته
راهي بندر عباس­اَم من
بر اين خاک سوخته،
سخت
سخت است بي­برادري.

...............................................

*. اشاره: این مقاله پیش از این در ماهنامه­ی کلک شماره­ی 7-9 دوره­ی جدید و در کتاب «صد لیکو» چاپ و منتشر شده است.