شرحي بر موسيقي بلوچستان (عبدالسلام بزر گزاده)

[salam]

شرحي بر موسيقي بلوچستان (عبدالسلام بزر گزاده)

[Admin]

چون دیدم در بخشی از این نشریه مطالب واقعا زیبایی به لحاظ علمی گنجانده شده تصمیم گرفتم تا بخش مربوطه را عینا به صورت یک پست واحد قرار دهم واز دوست عزیزمان که پست قبل را قرار داده اند تشکر می کنم.
لازم به ذکر است که این مقاله به قلم دوست فرهیخته و عزیزمان جناب آقای عبدالسلام بزرگزاده نگاشته شده است و در فصلنامه نجواي فرهنگ سال سوم، شماره هشتم و نهم، تابستان و پاييز 1378 به چاپ رسیده است.

---------------------------------------------------------------------------------------

شرحي بر موسيقي بلوچستان
زيباترين احساسات عرفاني و عميقترين دردهاي اجتماعي و شورانگیزترين داستان هاي حماسي را هنرمند بلوچ با زبان مو سيقي بيان مي كند، ز يرا بلوچ تعلق خاطر شدیدي به موسيقي دارد، با موسيقي متولد و مراسم تولدمي گويند (šabtâki) وي كه به آن شپتا كي با موسيقي گرامي داشته مي شود و به هنگام مرگ نيز از موسيقي جد ايي ندارد و برايش موتك نغمه سرايي مي كند و در فراقش نيز زهيروگ مي نوازد. از آنجا كه احساسي به عمق دريا و غمي به عظمت صحرا در قالب جسم هنرمند بلوچ به حر كت درمي آيد، به ساز پناه مي برد و هر زماني كه زبان گفتار ي اش از بيان فرو مي ماند با زبان موسيقي به فغان مي آيد و آنجا كه از تشكر آميخته با احترام و هيجان در برابر پروردگار ي كه فرزند به و ي عنايت كرده عاجز مي شود، به موسيقي روي مي آورد. و اگر غم ازدست رفته اي به جانش چنگ اندازد، سوزنا كترين مرثيه را كه همان زهيروگ است، با زبان شعر بلكه با موسيقي مي سرايد.

بنابراين موسيقي جايگاه خاصي در زندگ ي بلوچ دارد و با زندگي و ي پيوند عميقي خورده است . آنچه امروزه مي شنويم، مو سيقي محلي بلوچستان است كه با موسيقي اصيل بلوچ اندكي تفاوت دارد؛ زيرا بسياري عوامل جغرافيايي وتاريخي در اين تفاوت تأ ثيرگذار بوده است، همانگونه كه موسيقي بلوچي نيز تأثيراتي بر اين عوامل داشته است.

موسيقي بلوچستان همانند آداب، سنن، زبان وادبيات، صنايع دستي و ساير اجزاي فرهنگي اين مرز وبوم يكي از بهتر ين جلوه هاي ماندگار و قديمي ترين ردپاي تمدن و فرهنگ ايران باستان به شمار مي آيد كه هنوز هم ميراث كهن ايراني خود را به همراه دارد، اماآنچنان بكر و ز يباست كه شايد كمتر كسي در حد كار تحقيقي و علم ي به آن پرداخته و هم ين امر باعث شده است كه به مرور زمان برخي از انواع موسيقي بلوچ به فراموشي سپرده شود و يا در رديف موسيقي ها ي منسوخ شده قرار گيرد كه بايد مجدداً احيا گردد . هر چندتا چند سال قبل در برخي مناطق و روستاها ي بلوچستان كساني بو دند كه هنوز توانايي اجراي موسيقي سهت (زيورآلات زنان بلوچ ) را داشتند، اما امروز بر اي احيا واجراي آن به تر بيت دختران هنرمند و جواني كه علاقه مند به اين هنر بكر و ز يبا باشند نياز است تا باآمادگي كامل در سطح جشنواره هاي ملي و جهانياين هنر بومي و اصيل ايراني، معرفي شود.

در اين نوشته علاوه بر توضيحات مختصر در زمينه موسيقي محلي بلوچستان و انواع آن به موسيقي سهت پرداخته شده و انواع ز يورآلات زنان بلوچ به ویژه آن دسته از زيورآلاتي كه در ايجاد صدا و اجراي موسيقي سهت كاربرد دارند، معرفي مي شوند.

موسيقي بلوچستان به پنج نوع متفاوت تقس يم بندي مي شود:
- نعت و غزل
- صوت و نازنيك
- حماسي
- درماني
- سهت

نعت و غزل
نعت و غزل موسيقي عرفاني بلوچستان است . ساز اصلي در اين موس يقي رباب و تنبور ك است . در اين موسیقي
اشعار عرفا ني از مولانا، حافظ، جامي، اميرخسرو دهلو ي،شيخ عثمان مروندي ( قلندر لعل شهباز ) و اشعار شعر اي
محلي سراوان كه اكثراً از سادات روستاها ي پيرآباد ودهك مي باشند، خوانده شده و يا از شعرها ي خواجه مرشد،خواجه بني بخش و سيدعبدالرئوف استفاده مي شود.

اشعار را با موسيقي محلي و عرفاني در ايام خاص مثل ميلاد ائمه (ص) و نيمه شعبان مي خوانند.
يكي از نوازندگان مشهور رباب و خواننده غزليات،مرشد محمدجان پيرآبادي است كه چهره اي جذاب وصدايي گيرا دارد و در نوازندگي رباب هم استاد تماماست.

در مراسم شبتا كي (كه مراسمي است بر اي زائو )اشعاري متناسب و در مدح اولياي دين مي خوانند. بعد از تولد و شب هنگام اقوام زائو دورش جمع م ي شوند وشبتاكي م ي كنند. اشعار در مدح بزرگان د ين، ستايش پروردگار و آرزو ي آ ينده اي درخشان بر اي نوزاد وزائوست و بر اي دورباش دادن به ارواح پليد از زائو وكودكش.
در اين مراسم سه تا ده نفر (گاهي تا چهل نفر ) و تاچهل شب شبتاكي را اجرا مي كنند. سازي در اين مراسم وجود ندارد و آواز هم به صورت دسته جمع ي است . دربعضي مناطق سِپت (زِنَت ) را به جا ي شبتا كي برپا مي كنند.

صوت و نازنيك
صوت آهنگ شاد و نشاط انگيزي است كه با ترانه وآواز همراه است، با همراه ي چند ساز كه قيچك دايم وساز اصلي است . آهنگ هاي صوت ز ياد متنوع ني ست ويكنواختي آش كاري از آن احساس م ي شود؛ اما ترانه ها ي آن متنوع است و مفاهيم عاشقانه، ز يبايي طبيعت وحكايت از شور و نشاط، عشق و جواني دارد . پر معنا و بيانگر شور و حالي است که سرودة طبع لطيف وشاعرانه بلوچ و انعكاس تخيلات زيباي وي و نيز عشق عميق به ايران و وطن را ترسيم مي كند.
موسيقي صوت آهنگ ها ي متفاو تي دارد از جمله آهنگ هايي كه در مجالس رسمي، اعياد و جشن ها اجرا گفته مي شود. در اين « شعر » مي شود كه به آن اصطلاحاً آهنگ ها مضامين ترانه ها پيرامون داستان هاي شورانگيز عشقي و فو لكلوريك بلوچستان دور ميزند، مثل داستان هاني و ش يخ مريد، بي بگر و گراناز، عزت و مهرك وهمچنين حمل و ماه گنج.
در اجراي شعر سه حالت مختلف معمول است:
الف: دبگال
ب: الحان
ج: زهيروگ

نازنيك بر عكس آهنگ هاي صوت از تنوع ز يادي برخوردار است . به آهنگ هايي كه در عروسي نواخته مي شود ناز نيك مي گويند ترانه هايي كه در خانه دامادخوانده مي شود قد و قامت، شجاعت و مردانگي داماد را مي ستايند و در ترانه هاي ناز نيك كه در خانه عروس زيبايي، نجابت و شا يستگي دختر را بيان مي كند .
آهنگ هايي در هنگام حمام بران داماد مي نوازند كه نام دارد و به آهنگ هايي كه در راه « هالوهالو » مي گويند . لادو نوعي موس يقي (lâdu) مي نوازند، لادو بزمي به حساب مي آيد كه در مراسم حنابندان هم اجرامي شود.

موسيقي حماسي
در اصطلاح محلي « پهلواني » مي گويند و در واقع بيان تاريخ و وقايع تاريخي و حماسي بلوچستان است كه بيشتر در مجالس بزرگان قوم توسط پهلوانان وهمراهان اجرا مي شود. ساز اصلي اين موسيقي تنبورگ است كه عمدتاً خود پهلوان مي نوازد و قيچك نيز آن راهمراهي مي كند. اشعار بيشتر درباره داستان هاي حماسي مثل داستان چا كر و گهرام، دادشاه و ... است . در اين موسيقي خواننده تنبورگ را در بغل م يگيرد و با زبان محاوره به بيان داستان مي پردازد. اين حالت را دپگال مي گويند. پهلوان در حين دپگال تنبورگ نمي زند بلكه ساير هم كارانش كه قيچك حتماً جزء آنهاست آرام آرام م ي نوازند. سپس آهنگ تند مي شود، خواننده تنبورگ را به صدا درمي آورد و همه در هم م يريزند و حالي ايجاد مي شود. به اين حالت الحان مي گويند. پس از آن در جاهايي از شعر حماسي كه مضمون غمگیني دارد با آواز ي اندوهگين شرح ماجرا دنبال م ي شود و قيچك با آهنگ هاي غمگين و سوزناك يعني زهيروگ پهلوان را همراهي مي كند.
معروف ترين خو انندگان اين نوع موسيقي مرحوم فيض محمد بلوچ و استاد كمال خان هستند.

موسيقي درماني
در اصطلاح محلي به آن گواتي مي گويند كه براي درمان بيماري هاي روحي به كار مي رود. بيمار ي باد(گوات) بر چند گونه است و بر اي هر يك آهنگ خاصي نواخته مي شود. مهمتر ين آنها عبارتند از: زار، شيك و پري. براي تشخيص نوع گوات اول طي مراسمي آهنگ هاي مختلف گواتي نواخته مي شود. بسته به نوع گوات، بيمار به يكي از آهنگ ها عكس العمل نشان مي دهد، بر اي معالجه آن اگر از نوع زار است چنانچه بيمار مرد باشد بابازار و اگر زن باشد مامازار طي مراسمي كه اغلب با موسيقي و دعا همراه است گوات را از تن بيمار بيرون مي راند و اگر از نوع ديگر باشد خليفه
گواتي كه تنبورگ ي در بغل دارد ر يتم آهنگ را تعيين مي كند. سپس نوازندة قيچك و د يگر هم كارانش آهنگ را دنبال مي كنند. اين آهنگ ها را مقام گو يند . البته دربعضي جاها خليفه توسط ني ريتم آهنگ را تعيين مي كندو بقيه با دست زدن و قيچك با مقام گواتي او را همراهي مي كنند. اشعار اين موسيقي اغلب مذهبي و در مدح خدا،رسول خدا، پيرها و مشا يخ است. هر كدام از مقام ها ي گواتي نام مخصوصي، مانند سيمرغ، قلندري، مست قلندر،
ياهو، يا الاهو و... دارند.

خليفه با اجر اي مقام گواتي متناسب با بيمار ي تازماني كه بيمار عكس العمل نشان ندهد ادامه مي دهد. هرزمان بيمار عكس العمل نشان داد كه در اصطلاح محلي شده است نشانه بهبودي بيمار است. « پر » مي گويند بيماردر اين هنگام خليفه باد يا همان گوات را قسم مي دهدكه از سر بيمار بيرون بيايد؛ اگر خليفه موفق نشود، بيماربا تكان دادن سر خود به حالت عادي برمي گردد.
موجودات غيبي و نامرئي در باور بعضي از مردم بلوچستان بو يژه در مكران بيشتر از مناطق ديگر وجوددارند. البته اين باورها در جوامع شهري به تدريج كم رنگ تر و حتي متروك مي شود.

زار: موجودي است نامر ئي و مرموز كه از جنس انسان نيست اما و يژگي هايي كه در عالم خيال بر آن قائلند شبيه انسان است؛ نر و ماده دارد و از بعد خبيث انسان محسوب مي شود.همه زارها كافر و دشمن انسان و منشأ بيماري اند ووقتي به وجود انسان نفوذ كنند او را مريض مي كنند.اعتقاد به زار در مهاجرا ني كه از آفر يقا به ايران آمده اند محسوس تر است . افسانه ها نيز ممكن است در باورهاي مربوط به زار اثر داشته باشند مانند : زار يوسف،زار انكولان و حتي يوسف و زليخا.
در بعض ي باورها برخ ي از زارها در حا ليكه جزو كافران قرار مي گيرند، قابل احترام و به طر يقي واسطه (varar) نجات بيماران محسوب مي شوند، مثل : زار ورر كه گاهي از او درخواست كمك هم مي شود.
باد: باد هم جزو موجودات خيالي و نامرئي است كه ويژگي اي شبيه انسان ، ولي نسبت به زار دشمني كمتري با انسان ها دارد.
بعضي از بادها مسلمانند مثل باد متار ي .(motari)بادها هم ممكن است منشأ و سبب بيماري ها باشند.
عامل بيماري روان پريشي و جنون جنسي، باد سرون(sarvan) وبيماري شوك، باد مي ياسا (miyasá) است.بيماري پوستي ناشناخته، باد هونگو (hongo) باد بادها منشأ آفر يقايي عربي دارند كه ميان آنها باد « بلوچ» هم وجود دارد به نام باد (bellu) «بلو ».

موسيقي سهت
موسيقي كه توسط ز يورآلات زنان بلوچ نواخته مي شود. هر چند تلفيق موسيقي بلوچستان با مراسم وسنن قومي باعث شده كه تا اين حد حفظ شود اما باپهناي گسترده اي كه دارد، تقسيمات فراوان و نام ها و واژه هاي بسياري پد يد آورده و همانند موسيقي ساير اقوام ايراني نشانه هاي زيادي از فرهنگ اصيل ايراني و باورهاي اسلامي دارد كه نمي تواند از نگاه هيچ پژوهشگري مخف ي بماند . بنابراين با تحقيق و مطالعه بيشتر آن به اصالت و رموز فرهنگ پرما يه ايران پي مي بريم.
انواع زيورآلات زنان بلوچ و محل استفاده آنها:
1) كيد (جلوي روسري)
2) سربند (دور سر روي پيشاني)
3) چلومب ( آويز كيد بغل سر)
4) شمس (جلوي پيشاني)
5) موديگ ( حلقه موي سر)
6) حلك برك يا جومر (كنار پيشاني بغل سر)
7) در (لاله گوش)
8) تانيدوك (آويز در)
9) نالوك (آويز در)
10 ) سهردانگ يا گلهه (آويز در)
11 ) كپو (آويز در)
12 ) گِردر (لاله گوش)
13 ) جومكا يا جمجمه(لالة گوش)
14 ) والي (غضروف گوش)
15 ) باري (غضروف گوش)
16 ) پلك (كنار بيني)
17 ) پلوه (آويز بيني)
18 ) پليت يا لانتي (كنار بيني)
19 ) كپكو (گلو دور گردن)
20 ) مورت (گلو دور گردن)
21 ) سنجاق يا تاسني (يقه بند)
22 ) گل سينه (سينه بند و يقه بند)
23 ) تِك و كچكول (روي سينه)
24 ) هارووك (روي سينه)
25 ) جيگي (روي سينه)
26 ) تانيددان يا تاليت دان (سينه و باز)
27 ) باهوبند يا موزيبري (باز)
28 ) بازبند (باز)
29 ) چوري (مچ دست)
30 ) سنگه (مچ دست)
31 ) منگليك ( مچ دست)
32 ) گب (مچ دست)
33 ) دستبند (مچ دست)
34 ) پنجك (انگشتان و مچ دست)
35 ) هثَلي يا سنگله (مچ دست كودكان)
36 ) چلَه يا مندريك (انگشتان دست)
37 ) پاديگ (مچ پا)
38 ) پازيب (مچ پا)
39 ) بيچو (انگشتان پا)
40 ) گِروه (گل سر كلاه كودكان)
آنچه همراه و مورد استفاده قرار مي گيرند، عبارتند از:
1) گوش كر وك (گوش پاك كن)
2) موكش (موكش)
3) زبادداني (صندوقچه عطر و عنبر)
4) دنتان پاچ (خلال دندان)
5) تلمل (دست بندي كه چند رنگ مي باشد)

[salam]

دوست عزیز چرا نام نویسنده مقاله را ننوشته اید

[Admin]

دوست عزیز چرا نام نویسنده مقاله را ننوشته اید

پست مورد نظر اصلاح گردید.با تشکر از شما که این نکته را بیان کردید